Taşkın risk alanlarının coğrafi bilgi sistemleri kullanılarak incelenmesi: Murat Nehri (Ağrı) örneği

Abstract

Ülkemizde ve dünyada nüfusun hızla artması ile plansız yapılaşma, yanlış arazi kullanımı, taşkın yataklarının imara açılması, bina, yol vb. inşaatlar ile birlikte toprak yüzeyinin geçirimsiz hale getirilmesi gibi olumsuz etkiler sonucu son yıllarda taşkınların sayısı ve oluşturduğu hasarlarda ciddi artışlar görülmektedir. Bu durum özellikle yerleşim yerleri için muhtemel taşkınlar için riskli alanların tespit edilmesini ve tedbirlerin alınmasını gerekli kılmaktadır. Çalışma alanı olan Ağrı ili ilk yerleşim yerleri dere yataklarından uzak bir konumda olduğu için taşkınlar açısından güvenli bir yerleşim iken, 40-50 yıllık zaman diliminde nüfusun artması ve çarpık kentleşme ile birlikte alçak taraçalar ve dere yataklarının işgal edilmesi ve yapılaşmanın artması sonucu taşkın frekanslarının arttığı ve taşkın risklerinin belirlenmesi gereken bir yerleşim haline gelmiştir. Bu tez çalışmasında, Ağrı ili, Merkez ilçesindeki yerleşim yerleri muhtemel taşkınları için riskli alanların tespit edilmesi amacıyla Merkez İlçesinden geçen Murat Nehri'nin taşkın risk haritaları, coğrafi bilgi sistemleri (CBS) kullanılarak elde edilmiştir. Yerleşim yerleri ve tarım arazilerinin içinden geçen Murat Nehri özellikle Nisan – Mayıs aylarında taşkınlara neden olmaktadır. Çalışma alanına ait 1/1000 ölçekli hâlihazır harita ve dere alımları ile bölgenin TIN haritası ArcGIS ve NetCAD yazılımlarıyla oluşturulmuştur. ArcGIS yazılımının bir modülü olan HEC-GeoRAS yazılımı ile TIN haritası üzerinde sayısallaştırmalar yapılmış, kritik kesitler belirlenmiştir. DSİ 8.Bölge Müdürlüğü'nden elden edilen hidrometrik verilerle birlikte HEC-RAS yazılımında Q2, Q5, Q10, Q25, Q50, Q100, Q500 ve Q1000 taşkın tekerrür (yineleme) debilerine göre hesaplamalar yapılarak, su yüzü kotları ve taşkın sınırları belirlenmiştir. HEC-RAS yazılımında yapılan analizler, ArcGIS yazılımına aktarılarak sayısal haritalar ve uydu görüntüleri ile birleştirilmiştir. Taşkın riski olan bölgeler belirlenmiş ve taşkın zarar hesabı yapılmıştır. Taşkın risk haritaları ve taşkın zarar hesabı çıkarılan bu çalışmada; CBS yardımı ile risk analizi için gerçeğe yakın sonuçlar elde edilebilmesi ve taşkınların vereceği zararların önlenmesi için önerilerde bulunulmuştur.

With the rapid increase in the population in our country and in the world, the number of floods and damages caused by the negative impacts such as unplanned construction, improper land use, floodplain opening for construction, building, road and similar constructions and impermeability of the soil surface have increased in recent years. This warrants to determine risk regions of potential floods for residential areas and to take appropriate measures. Ağrı province, which is study area, was a safe settlement in terms of floods since the first settlements were away from river beds. However, the province of Ağrı has become a place where the flood frequencies have increased and flood risks should be determined as a result of the increase of population in the period of 40-50 years and the occupation of low terraces and river beds together with the distorted urbanization and the increase in the construction. In this thesis, the flood risk maps of Murat River passing through the Central District of Ağrı province in order to determine the risky areas were obtained by using geographic information systems (GIS). Murat River, which passes through settlements and agricultural lands, causes floods especially in April-May. The region's TIN map which has the region with 1/1000-scale maps with streams was prepared with the ArcGIS and NetCAD softwares. The HEC-GeoRAS program, which is a module of ArcGIS software, has been digitized on TIN map and critical sections have been determined. The hydrometric data obtained from the 8th District of DSI Q2, Q5, Q10, Q25, Q50, Q100, Q500 and Q1000 flood repetition calculations were carried out with HEC-RAS software, and the surface elevations and flood limits were determined. The analyzes carried out with HEC-RAS software were transferred to the ArcGIS software and combined with digital maps and satellite images.. Flood risk areas were identified and flood damage calculations was performed. Flood risk maps and flood damage calculation were performed in this study; With the help of GIS, suggestions have been made for the realization of realistic results for risk analysis and for preventing the damages caused by floods.